0
İşyerinde hileli davranan çalışanların tipik özellikleri
Çalışanların işletmelerine hile yoluyla verdikleri zararlar önemli boyutlara erişmiştir. Çeşitli nedenlerle tam tutarlara erişmek olanaksızdır. Bu konuda elimizde sadece ABD hakkında bir veri bulunmaktadır. Hileli eylemlerin ABD’de faaliyette bulunan işletmelere yıllık maliyetinin 400 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. ABD’de çalışan başına düşen hile tutarının günlük 9 dolar olduğu hesaplanmaktadır. Bu, işletmelerin yıllık gelirlerinin % 6’sını çalışanlarının hileli davranışları ile kaybettiklerini göstermektedir.
Türkiye’de bu fiillerin ortaya çıkması veya çıkartılması durumunda işveren İş Kanunu’nun 17. maddesine dayanarak sözleşmeyi bildirimsiz feshedebilmektedir. Ayrıca uğradığı zararların tazminini isteyebilmektedir. Bunun yanında yapılan eylemin suç olması sebebiyle Ceza Kanunu’nun ilgili hükümleri gereğince hapis ve para cezaları söz konusudur. Diğer taraftan her şirket hazırladığı sözlü veya yazılı kurallar ile bu tür davranışların önüne geçmeye çalışmaktadır. Bu kuralların ve yasa maddelerinin ne şekilde caydırıcı olduğu konusunda bir kanı mevcut değildir. Çünkü; işyerinde yapılan hile istatistikleri hakkında bir inceleme söz konusu değildir.
Aşağıda Sn. Doç. Dr. Nejat Bozkurt’un “İşletmede Hile Yapan Çalışanların Karakteristik Özellikleri” adı altında yaptığı araştırmada hile yapan çalışanların tipik özellikleri sıralanmıştır. Sayın yazar bu araştırmayı yaparken ABD’de bulunan Diplomalı Hile Araştırmacıları Birliği (ACFE)’nin 2000 hile denetçisi ile yaptığı araştırmadan ve ABD’deki verilerden yararlanmıştır. Sözü edilen bu makaleye göre hileli bir eylem sonucunda yakalanan işletme çalışanlarının taşıdıkları özellikler aşağıda başlıklar halinde belirlenmektedir.
A CİNSİYET
Hile yapan işletme çalışanlarının 3/4’ünün cinsiyeti erkek olarak belirlenmiştir. Yapılan hilelerin parasal tutarlarında da bu fark görülmektedir. Erkeklerin işletmelerde yüksek tutarlı parasal işlem içeren görevlerde daha fazla yer almaları, pozisyon hile tutarı ilişkisini ortaya koymaktadır.
B MEDENİ DURUM
Hileye teşebbüs eden işletme çalışanlarının medeni durumlarına bakıldığında evli olanların bekarlara göre daha fazla olduğu ortaya çıkmaktadır. Hile tutarları açısından evlilerle bekarlar arasında 1’e 3 fark bulunmaktadır. Ayrıca birçoğunun çocuk sahibi olduğu ve mutlu evliliklerinin olduğu da ortaya çıkmıştır.
C EĞİTİM DURUMU
Genel olarak bakıldığında eğitim düzeyi arttıkça yapılan hile sayısı ve tutarı da artmaktadır. Özellikle iyi eğitim almış olan çalışanların yaptıkları hile tutarları, diğerlerine göre çok daha fazla olmaktadır.
D ZEKA DÜZEYİ
Zeka düzeyi yüksek veya bu iddiada bulunan çalışanlarda hile yapma oranı daha fazla görülmektedir. Bunun nedeni; bu tür kişilerin çalıştıkları işletmelerin oluşturduğu iç kontrol yapılarına ve güvenlik sistemlerine meydan okumaları ve bunları delerek kendilerini tatmin etmeleri olarak açıklanmaktadır.
E RİSK ALMA DÜZEYLERİ
Araştırmalar, işletmelerde hile yapanların daha fazla yeteneklerinin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Başarısızlıktan korkmamaları, yakalanabileceklerini düşünmemeleri ve şanslarını denemek istemeleri bu sonucu ortaya koymaktadır.
G YAŞ DÜZEYLERİ
Her yaştaki çalışan hileye teşebbüs edebilmekte ancak, ileri yaşlarda yapılan hile sayısı ve tutarı artmaktadır. İleri yaşlarda yapılan hileler, genç yaşta yapılanlara göre 28 kat daha fazla gerçekleşmektedir.
H İLGİLİ DÜZEYLERİ
İşletmeye ve işine aşırı biçimde meraklı olanlar, yeni bir şey yaratmak için daha istekli olanlarda hile eğilimi diğerlerine göre daha fazla görülmektedir. Ancak bana göre; bu kişi yeni bir şeyler yapmayı denerken kuralların dışına çıkmışsa ve bu ihlalde çıkar kaygısı yoksa bu durum hile olarak değerlendirilmemelidir.
I KURALLARA UYMA
İşletmelerde konulmuş olan kurallara uymama eğilimi olan çalışanlar arasında hile yapma eğilimi daha fazla görülmektedir. Bu gibi kişiler sonuca daha kestirmeden gitmeyi yeğleyen bir yapıdadırlar. Bu noktada da yine yaratıcı yapıya sahip olan bir kişi çok çabuk kuralların dışına çıkabilmektedir,her kural ihlali hile olarak nitelendirilemez.
J ÇALIŞMA KOŞULLARI
Genelde işletmeye ilk önce gelen ve en geç giden kişiler arasında hile eylemleri daha fazla görülmektedir. Özellikle işinin bitmemesini neden olarak gösterip gece geç saatlere kadar ve yalnız başına çalışma istekleri hile yapma olasılığını arttırmaktadır. Diğer taraftan hileli eylemler sonucu yakalanan yöneticilerin çoğunun zorunlu olmadıkça izin kullanmadıkları belirlenmiştir. Buna neden olarak izin yaptıklarında yerlerine bakacak olanların yaptıkları usulsüz işlemleri ortaya çıkartabilecek olmaları görülmektedir.
K KİŞİLİK DURUMLARI
Hile yapan veya yapmaya teşebbüs eden kişilerin stres altında oldukları gözlenmiştir. Bu kişilerin yaşamları incelendiğinde herhangi bir nedenle sorunlar yaşadıkları görülmektedir. Örneğin; parasal sorunlar, kötü bir evlilik yaşamaları, uyuşturucu veya kumar bağımlısı olmaları yaşamlarında stres doğurmaktadır. Uykusuzluk çektikleri ve sürekli yatıştırıcı ilaç kullandıkları görülmüştür.
L YAŞAM KOŞULLARI
Rahat bir yaşam sürme hırsı, pahalı hobileri bulunma, bol para harcama istekleri hile eğilimini tetikleyen göstergelerdir. Diğer taraftan çalışanın yaşam düzeyinin nedensiz olarak yükselmesi hile eyleminin habercisi olabilmektedir.
Yeni ve pahalı gayrimenkuller, arabalar edinme, pahalı sosyal aktivitelere katılma, tatillere çıkma ve bunların kaynağında şüpheler olması hile olasılığının çok önemli belirtileridir.
M İŞLETMEDEKİ YERLERİ
İşletmede çalışanların tamamının bir biçimde yolsuzluk yapma olasılığı bulunmaktadır. Ancak yapılan araştırmalar, hile tutarının yüksekliği açısından yönetici pozisyonunda olanların, diğer çalışanlara göre önde gittiğini göstermiştir. Çalışanın işletmede güvenilir bir konuma gelmesi ve bu nedenle fazla denetlenmemesi hileyi doğuran nedenlerden sayılmaktadır. Ayrıca, bulundukları konum nedeniyle işletmecinin iç kontrol yapısını ve açık noktalarını iyi bilmeleri daha rahat hile yapabilmelerine neden olabilmektedir. Ne yazık ki hile kurbanı olanların bir çoğunun ilk tepkisi “ondan bunu beklemezdim” şeklinde olmaktadır.
SONUÇ
Hile eylemi işletme yapısında görev alan herkes tarafından bir biçimde yapılabilecek bir eylemdir. Yukarıda belirtilen tipik özellikler, bu özellikleri taşıyan her kesimin hileli davranacağı anlamına gelmez. Ülkemizde; işletmelerde yapılan ve klasik hileli davranışların yanında teknolojinin tüm imkanları, bilgisayar hileleri katılarak yapılan hileli eylemlere karşı yasal tedbirler yetersizdir. Ortaya çıkması ve cezai tedbirler açısından gerekli özen gösterilmemesine rağmen, çok sayıda yolsuzluk olayı bulunmaktadır. Özellikle gelişmiş ülkelerde karşılaşılan olayların benzerleri ülkemizde de yaşanmaktadır. Yapılan araştırma sonuçlarının birçoğu bizim için de geçerlidir.
Bu eylemlere karşı üç ana tedbir öngörebiliriz:
• İşletmenin özellikleri ve vasıflarını kapsayan bir iç denetim ve raporlama ortamının oluşturulması ve bağımsız denetim uygulamalarına gereken önemin ve olanağın verilmesi;
• İşletmenin kendi iç çalışma düzenine ve özelliklerine cevap verebilecek çalışma kurallarının ayrıntılı olarak belirlenmesi ve çalışanların bu kuralları bilmesi;
• Çalışanlar için bir eğitim programı hazırlanarak, gerektiği kadar hukuki eğitim verilerek özellikle hile konusunda ortaya çıkan zararlar anlatılmalı ve bunu yapanın cezasız kalmayacağı açıkça ifade edilmelidir.
Av.Egemen Gürsel ANKARALI
Tel: 0.212. 225 47 83 225 22 75
Kaynak
Yaklaşım Dergisi Eylül 2000 sayısı
Doç. Dr. Nejat Bozkurt’un, “İşletmede Hile Yapan Çalışanların Karakteristik Özellikleri” eserinden yararlanılmıştır.
