Akademisyen gözüyle iş –özel yaşam dengesi

İş-aile yaşamı dengesinin daha iyi anlaşılabilmesi için dengenin yapısını, nedenlerini ve sonuçlarını ayırt etmeye ihtiyaç vardır (Tablo 1). Dengenin belirlenmesinde etkili olan çevresel faktörler; iş talepleri, iş kültürü, evin talepleri ve ev kültürüdür. İş kültüründen kasıt, iş - aile dengesini destekleyici bir organizasyonel kültür ve bu yöndeki uygulama ve politikalardır: Esnek çalışma saatleri, çocuk bakımı düzenlemeleri, işin uzun ve düzensiz çalışma saatleri talep ediyor olması gibi... Ev talepleri ise, iş dışındaki sorumlulukları ve bağlılıklarıdır: Çalışan bireyin evli veya bekar olması, küçük çocukların varlığı gibi durumlarda talepler farklı olur. Ev kültürü, bireyin ev çevresindeki bağlılıkları ve sorumluluklarıdır.

İş-aile dengesinin algılanmasında etkili olabilen bireysel faktörler; işe yönelme, özellikle de işin (veya evin) merkezi yaşam ilgisi olması veya işe yönelimli olmadır. Kişisel kontrol, kontrol odağı ve rekabet eden taleplerin baskılarıyla başa çıkma kapasitesidir. Son olarak cinsiyet, özellikle kadınları yüksek ev talepleri dolayısıyla etkiler, yaşam ve kariyer evreleri ise, evde ve işteki belli talepleri tolere etmede etkili olur.

Tablo 1: İş-Aile Dengesinin Yapısı, Nedenleri ve Sonuçları

Belirleyiciler	Dengenin Yapısı	Sonuçlar/Etkiler
A. Çevresel - İş talepleri - İş kültürü - Ev talepleri - Ev kültürü B. Bireysel Faktörler - İş oryantasyonu - Kişilik - Enerji - Kişisel kontrol ve başa çıkma - Cinsiyet - Yaş, yaşam ve kariyer evresi	A. Sübjektif Denge- önemsiz - Denge-ev merkezli - Denge-iş merkezli - İşin eve yayılması - Evin işe ayılması B. Objektif - Çalışma saatleri - Boş zaman - Aile rolleri	1. İş doyumu -Yaşam doyumu - Ruhsal sağlık/mutluluk 2. Stres/hastalık 3. İşte davranış/performans 4. Evde davranış/performans 5. İşteki diğerleri üzerine etkisi 6. Evdeki diğerleri üzerine etkisi

Kaynak: GUEST, David E.; “Perspectives on the Study of Work-Life Balance”, A Discussion Papared for the 2001 ENOP Symposium, Paris.

İş-özel yaşam dengesinin önemi

İş-aile yaşamını etkileşiminin önemi günümüz değişen koşullarında özellikle kadınların işgücüne katılımlarındaki artışla birlikte, artan iş taleplerinin gündeme gelmesiyle öne çıkmıştır. Bunun yanında çift kariyerli eşlerin son yıllardaki artışı da konuya ilgiyi arttırmaktadır. Böylece, iş ve aile yapılarında yaşanan değişimler de dikkate alınarak bireylerin iş ve özel yaşamlarını ve sosyal rollerini dengeleyebilmeleri sosyal yaşamda bireysel mutluluğun ve toplumsal huzurun sağlanabilmesi açısından önemlidir. Bu bağlamda, iş-aile yaşamı dengesinin birey, şirketler ve toplum açısından önemi:

- Yaşam kalitesi ve ruhsal sağlığı geliştirir.

- Bireyin toplum huzuruna katkısını arttırır.

- Verimliliği arttırır, işe devamsızlığı azaltır. Özellikle çocuk bakımının kalitesinden memnun olan çalışanların daha az iş-aile çatışması yaşadığı, bunun da daha düşük işe devamsızlıkla sonuçlandığı görülür.

- Çalışanların moralini olumlu etkileyerek, çalışanın organizasyona bağlılığını arttırır, işgücü devrini azaltır.

- Kamu ve özel kurumları etkileyebilen daha bilgili vatandaşlar yaratılmasını sağlar.

- Çocukların yetişilmesinde önemlidir.

İlgi neden artıyor?

Son yıllarda, iş-aile olgusuna ilgiyi daha da arttıran trendler şöyle sıralanabilir:

- Çift gelirli ailelerin artışının devam etmesi.

- Eğitim düzeylerinin yükselmesi,

- Kariyer yapan kadınların sayısının artması ve buna bağlı olarak çocuk sahibi olma yaşının yükselmesi,

- İşgücünde küçük çocuklu annelerin sayısındaki artış.

- Kadınların ve erkeklerin işgücü içindeki benzerliklerinin artması: Kadınlar part-time çalışmanın yanında, tam zamanlı çalışmayı tercih etmeye başladılar. Çocuğun
doğumundan sonra artık uzun süre işgücü dışında kalmıyorlar. Doğum sonrası işe geri dönme süreleri kısaldı. Kadınların işgücü kalıplarının erkeklerinkinden ayırt edilmesi güçleşmişti.

- Yeni aile modellerinin hızla çoğalması: Endüstri toplumun modern aile yapısı olan çekirdek ailenin baskınlığı giderek azaldı, tek gelirli, çift gelirli ailelerin yanında, tek ebeveynli, karışık aileler gibi yeni aile modelleri ortaya çıktı ve giderek yaygınlaşıyor.

- Tek ebeveynlerin sayısının yükselmesine neden olan boşanma oranlarının artması,

- Çalışan bireyleri çekirdek ve geniş ailenin desteğinden yoksun bırakan işgücü mobilitesindeki artış.

- İş dışı yaşamın kalitesine artan ilgi ve çalışanların değişen beklentileri; evde babanın bağlılığına verilen sosyal değerin artması.

İş – özel yaşam dengesine yönelik bireysel çözümler

* İş - aile rol sentezi

İş - aile rol sentezi, bireyin iş ve aile rollerini yönetmek, uyumlaştırmak için kullandığı stratejiler olarak tanımlanabilir. Tercihlerinde karar vermeyi ve üstlendiği birden çok rolü benimsemeyi içerir. Çalışanların iş dışı taleplerindeki artış ve iş - aile politikalarına artan eğilim, bireysel ve organizasyonel etkilik için önemli yatırımlardır. Pek çok çalışan evde ve işte verimliliği destekleyecek olan iş ve aile rollerini bir arada nasıl idare edeceklerine karar vermeye ihtiyaç duyarlar.

İş-aile rolü yönetimi için iki ana karar verme bileşeni vardır: Rollerin sınır yönetimi ve birden çok rolün benimsenmesi. Sınır yönetimi, bireyin iş ve ev alanlarında rol taleplerini ve beklentilerini organize etme ve ayırmada kullandığı ilkeleri ve uygulamaları içeren bir stratejidir. Zihinsel aktiviteyi de içermesine rağmen, sınır yönetimi, sınır ayrımıyla ilgili pratik ve görünebilen aktiviteleri yürütür. Yani, bazı bireyler, iş ve aileyi birbirinden ayrı ve karşılıklı olarak birbirine açık olmayan alanlar şeklinde yönetirler. Birey yüksek düzeyde, iş-aile sınır ayrımını korumaya çalışır. Örneğin, aile ile ilgili sorunlarla sadece iş dışı zamanda ilgilenir ya da işle ilgili sorunlarla işte olduğu zamanda ilgilenir. Böylece, iş gün boyu aile sorumlulukları yüzünden kesintiye uğramaz. Aynı şekilde hiçbir zaman eve iş getirmez. Bu rol yönetimi, iş ve aileyi birbirleri ile etkileşimleri olmayan iki ayrı alan olarak tanımlayan bölünme ile uyumludur

Diğer yandan bazı bireyler, ev ve işi ayrı düşünmezler, iş ve aile rolleri arasındaki sınırlar daha az bölünmüştür. Bu bireyler evdeyken işten telefon alırlar veya işteyken evden telefon alırlar. İş ve aile arasındaki sınırlar bulanıktır. Rolün kabullenilmesi veya benimsenmesi, bireyin bir rolü gerçekleştirirken istekli olmasıdır. Bireyin iş ve aile rollerine ayıracağı zaman ve enerji miktarını belirler. Bazı bireyler aileye daha çok zaman ve enerji harcamayı seçebilirken, bazıları ise işe yönelirler.

* Ebeveyn rollerinin paylaşımı

Çalışan anne ve baba arasında çocuk bakımı sorumluluklarının paylaşımı iş-aile rol sorumlulukları çatışmasından kaynaklanan stresi azaltmada, hem evlilik hem de ebeveyn –çocuk ilişkisi açısından çok önemlidir. Bu noktada önemli olan annenin çocukların yetiştirilmesindeki değişmeyen rolüne, babanın artan oranda katılımının sağlanabilmesidir. Çocukların sorumluluklarının paylaşılmasındaki bir diğer önemli etken de, ebeveyn rollerinde esnekliğin sağlanabilmesidir. Yetiştirmede benzer amaçlara sahip ebeveynlerin kalıplaşmış ebeveyn rollerinin yerine, birbirlerini tamamlayıcı esnek rolleri paylaşabilmeleri de önemlidir.

Pek çok ebeveyn, özellikle de anneler, çocuk bakımı sorumluluklarını yerine getirebilmek için gönüllü olarak part-time çalışmayı tercih edebilirler. Bunun yanında, ebeveynler farklı çalışma programları ayarlayarak, her zaman evde çocuğa bakacak birinin olmasını sağlayabilirler. Farklı vardiyalarda çalışan eşler, çocuklarına evde kendileri bakarak bu sorumluluğu paylaşmalarına rağmen, bu tür çocuk bakımı, eşlerin birlikte oldukları zamanı ve bir aile olarak birlikte geçirecekleri zamanı ve aktiviteleri kısıtlamaktadır.

* Sosyal destek

Sosyal destek, kişinin temel sosyal ihtiyaçlarının başka bireylerle etkileşim sonucunda tatmin edilmesidir. Bu temel ihtiyaçlar ise, sevgi, ait olma duygusu, kişiliği bulma, güvenlik ve onaylanmadır. Bu tür sosyal ihtiyaçların giderilmesi çalışanların fiziksel ve ruhsal sağlıklarını etkileyen olumlu bir faktördür. Aile üyeleri ve arkadaş grupları ile yakın ilişkiler çalışan bireylerin streslerini azaltmada yardımcı olmaktadır. Kısaca, sosyal destek gerilimin ortaya çıkmasını ve etkilerini çeşitli şekilde azaltabilmektedir.
Şirketlerin iş – özel yaşam dengesine yönelik yaklaşımları ve
aile dostu (family - friendly) politikalar

Çalışanın yaşadığı iş-aile çatışması şirketler için ciddi maliyet demektir. Şirketlerin iş-özel yaşam dengesini sağlamaya yönelik yetersiz uygulamaları, çalışanın iş performansını düşürür, işe devamsızlığı arttırabilir, yüksek işgücü devrine neden olabilir, işe ve organizasyona bağlılığı azaltarak verimliliği de düşürebilir.

Çalışanlarının aile sorunlarına yönelik uygulayacağı politikalar hiç kuşku yok ki, şirketin kendi verimliliğini olduğu kadar, piyasada çizeceği bir imaj için de çok önemlidir. Uygulanacak aile dostu politikalarla; 1) çalışanlarının ailevi ihtiyaçları karşılanabilir, 2) iş eğitiminin devamını sağlanır, 3) problem çözmede çalışanların katılımı artar, ve 4) şirket yönetimi sosyal sorumluluğunu yerine getirmiş olur.

Bir kadın sorunu değil, çalışan sorunu

Böylece, işletme tarafından önceleri “bir kadın sorunu” olarak görülen çocuk bakımı, giderek bir çalışan sorunu olarak kabul edilirken, artık çalışan ebeveynlerin iş ve ebeveyn rollerinin uyumunu sağlamak kaçınılmaz olmaktadır. İşyerinde iş-özel yaşamı dengelemeye yardımcı olan politika ve uygulamalar, çalışanın daha yüksek iş doyumu, artan işe bağlılık, daha yüksek verimlilik ve daha düşük devir oranıyla pozitif ilişkilidir.

Tablo 2: Çalışanın Yaşam Evreleri ve Aile Dostu Politika ve Programlara
Bazı Örnekler

Yaşam Evresi	Maddi Yardım	Program ve Hizmetler	Danışma ve Bilgi	Zaman
Yeni Çalışan	Sağlık ve diş sigortası, maluliyet sigortası, yaşam sigortası, emekli aylığı ve/veya diğer emeklilik programları, diğer yardımlar	Zayıflama merkezi, çalışan yardım programları (EAPs), sağlık riski tahminleri	Huzuru arttırma ve sağlığı iyileştirme programları, EAPs	Tatiller, bayram tatilleri, hastalık izni, maluliyet izni, yokluk izni (ailede ölen biri olduğunda)
Evlilik	Eş yardımı, esneklik yardımı, emekli aylığı planında eşin yıllık taksit alımına katılımı	Eşin yer değiştirmesi, eş için iş arama yardımı	EAPs	Evlilik izni
Hamilelik ve evlat edinme	Evlat edinme, doğum öncesi ve sonrası bakımda sağlık, doğum merkezi ya da hastaneye ulaşım yardımı		Doğum öncesi kurslar	Kişisel yokluk ve annelik maluliyeti izni, birikmiş hastalık iznin kullanımı, alternatif çalışma saatleri
Çocuk yetiştirme	Bağımlılar için sağlık yardımı, bebek bakımı, bağımlı bakım yardım programı (DCAPs), kefillik, indirimler, bağımlılar için yaşam sigortası	İşyerinde çocuk-aile bakımıhasta bakımı, işyerinde emzirme	Seminerler, destek grupları, el kitapçıkları, broşürler, EAPs	Ebeveyn izni, esnek çalışma saatleri, birikmiş hastalık iznin kullanımı, aile bireylerinin hastalığı dolayısıyla izin
Boşanma	Ücretlerin haciz edilmesi,. Çocuklara da sağlık yardımı yapılması, boşanmış ve bağımlıların sağlık yardımlarından bir süre daha yararlanmaları	Ön ödemeli yasal doktor ücreti, EAPs	EAPs	Kişisel yokluk izni
Yaşlı bakımı	Bağımlılar için uzun dönemli bakım, geçici bakım	Yetişkinler için gündüz bakım evleri, EAPs	Seminerler, destek grupları, broşürler	Aile izni, esnek çalışma saatleri ve iş düzenlemeleri , biriken hastalık izninin kullanımı
Emeklilik	Emekli aylığı Emekli sağlık ve diş bakımı Yaşam sigortası		Emeklilik öncesi danışma, gazete ve direkt telefon hattı	Emekliler için part-time çalışma

Kaynak: FERBER, Marianne A.- O’FARRELL, M. Brigid- ALLEN, La Rue (Edi.); “Work and Family: Policies for a Changing Work Force”, Panel on Employer Policies and Working Families, National Research Council, 1991, s.116-117.

Yrd. Doç. Dr. Serap Özen
Muğla Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü
Öğretim Üyesi


KAYNAKLAR

BARNNET, Rosalind C.; “A New Work-Life Model For the Twenty-First Century”, Annuals of the American Academy of Political&Social Science, March, No.562, 1999.

GREENHOUS, Jerrrey H.- BEUTELL, Nicholas J.; “ Sources of Conflict Between Work and Family Roles”, Academy of Management Review, Vol.10, No.1, 1985.

GUEST, David E.; “Perspectives on the Study of Work-Life Balance”, A Discussion Papared for the 2001 ENOP Symposium, Paris, https://www.ucm.e/info/Psyap/enop/guest.htm. (06.09.2001).

KOSSEK, Ellen Ernest-NOE, Raymont A.; “Work-Family Role Synthesis: Induvidual and Organizational Determinants”, International Journal of Conflict Management, Vol.10, No.2, 1999, s. 102-130.

ÖZEN, Serap; “İş ve Aile Yaşamı Dengesi ve Dengeye Yönelik Yeni Bir Yaklaşım: Sınır Teorisi”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.4, S. 3, 2002.

PERRY-JENKIS, Maureen-REPETTI, Rena L.-CROUTER, Ann C.; “Work and Family in the 1990’s” Journal of Marriage and The Family, Vol. 62. No. 4., 2000.

Paylaş: