Akademisyen gözüyle iş –özel yaşam dengesi

Kaynak: GUEST, David E.; “Perspectives on the Study of Work-Life Balance”, A Discussion Papared for the 2001 ENOP Symposium, Paris.

İş-özel yaşam dengesinin önemi

İş-aile yaşamını etkileşiminin önemi günümüz değişen koşullarında özellikle kadınların işgücüne katılımlarındaki artışla birlikte, artan iş taleplerinin gündeme gelmesiyle öne çıkmıştır. Bunun yanında çift kariyerli eşlerin son yıllardaki artışı da konuya ilgiyi arttırmaktadır. Böylece, iş ve aile yapılarında yaşanan değişimler de dikkate alınarak bireylerin iş ve özel yaşamlarını ve sosyal rollerini dengeleyebilmeleri sosyal yaşamda bireysel mutluluğun ve toplumsal huzurun sağlanabilmesi açısından önemlidir. Bu bağlamda, iş-aile yaşamı dengesinin birey, şirketler ve toplum açısından önemi:

- Yaşam kalitesi ve ruhsal sağlığı geliştirir.

- Bireyin toplum huzuruna katkısını arttırır.

- Verimliliği arttırır, işe devamsızlığı azaltır. Özellikle çocuk bakımının kalitesinden memnun olan çalışanların daha az iş-aile çatışması yaşadığı, bunun da daha düşük işe devamsızlıkla sonuçlandığı görülür.

- Çalışanların moralini olumlu etkileyerek, çalışanın organizasyona bağlılığını arttırır, işgücü devrini azaltır.

- Kamu ve özel kurumları etkileyebilen daha bilgili vatandaşlar yaratılmasını sağlar.

- Çocukların yetişilmesinde önemlidir.

İlgi neden artıyor?

Son yıllarda, iş-aile olgusuna ilgiyi daha da arttıran trendler şöyle sıralanabilir:

- Çift gelirli ailelerin artışının devam etmesi.

- Eğitim düzeylerinin yükselmesi,

- Kariyer yapan kadınların sayısının artması ve buna bağlı olarak çocuk sahibi olma yaşının yükselmesi,

- İşgücünde küçük çocuklu annelerin sayısındaki artış.

- Kadınların ve erkeklerin işgücü içindeki benzerliklerinin artması: Kadınlar part-time çalışmanın yanında, tam zamanlı çalışmayı tercih etmeye başladılar. Çocuğun
doğumundan sonra artık uzun süre işgücü dışında kalmıyorlar. Doğum sonrası işe geri dönme süreleri kısaldı. Kadınların işgücü kalıplarının erkeklerinkinden ayırt edilmesi güçleşmişti.

- Yeni aile modellerinin hızla çoğalması: Endüstri toplumun modern aile yapısı olan çekirdek ailenin baskınlığı giderek azaldı, tek gelirli, çift gelirli ailelerin yanında, tek ebeveynli, karışık aileler gibi yeni aile modelleri ortaya çıktı ve giderek yaygınlaşıyor.

- Tek ebeveynlerin sayısının yükselmesine neden olan boşanma oranlarının artması,

- Çalışan bireyleri çekirdek ve geniş ailenin desteğinden yoksun bırakan işgücü mobilitesindeki artış.

- İş dışı yaşamın kalitesine artan ilgi ve çalışanların değişen beklentileri; evde babanın bağlılığına verilen sosyal değerin artması.

İş – özel yaşam dengesine yönelik bireysel çözümler

* İş - aile rol sentezi

İş - aile rol sentezi, bireyin iş ve aile rollerini yönetmek, uyumlaştırmak için kullandığı stratejiler olarak tanımlanabilir. Tercihlerinde karar vermeyi ve üstlendiği birden çok rolü benimsemeyi içerir. Çalışanların iş dışı taleplerindeki artış ve iş - aile politikalarına artan eğilim, bireysel ve organizasyonel etkilik için önemli yatırımlardır. Pek çok çalışan evde ve işte verimliliği destekleyecek olan iş ve aile rollerini bir arada nasıl idare edeceklerine karar vermeye ihtiyaç duyarlar.

İş-aile rolü yönetimi için iki ana karar verme bileşeni vardır: Rollerin sınır yönetimi ve birden çok rolün benimsenmesi. Sınır yönetimi, bireyin iş ve ev alanlarında rol taleplerini ve beklentilerini organize etme ve ayırmada kullandığı ilkeleri ve uygulamaları içeren bir stratejidir. Zihinsel aktiviteyi de içermesine rağmen, sınır yönetimi, sınır ayrımıyla ilgili pratik ve görünebilen aktiviteleri yürütür. Yani, bazı bireyler, iş ve aileyi birbirinden ayrı ve karşılıklı olarak birbirine açık olmayan alanlar şeklinde yönetirler. Birey yüksek düzeyde, iş-aile sınır ayrımını korumaya çalışır. Örneğin, aile ile ilgili sorunlarla sadece iş dışı zamanda ilgilenir ya da işle ilgili sorunlarla işte olduğu zamanda ilgilenir. Böylece, iş gün boyu aile sorumlulukları yüzünden kesintiye uğramaz. Aynı şekilde hiçbir zaman eve iş getirmez. Bu rol yönetimi, iş ve aileyi birbirleri ile etkileşimleri olmayan iki ayrı alan olarak tanımlayan bölünme ile uyumludur

Diğer yandan bazı bireyler, ev ve işi ayrı düşünmezler, iş ve aile rolleri arasındaki sınırlar daha az bölünmüştür. Bu bireyler evdeyken işten telefon alırlar veya işteyken evden telefon alırlar. İş ve aile arasındaki sınırlar bulanıktır. Rolün kabullenilmesi veya benimsenmesi, bireyin bir rolü gerçekleştirirken istekli olmasıdır. Bireyin iş ve aile rollerine ayıracağı zaman ve enerji miktarını belirler. Bazı bireyler aileye daha çok zaman ve enerji harcamayı seçebilirken, bazıları ise işe yönelirler.

* Ebeveyn rollerinin paylaşımı

Çalışan anne ve baba arasında çocuk bakımı sorumluluklarının paylaşımı iş-aile rol sorumlulukları çatışmasından kaynaklanan stresi azaltmada, hem evlilik hem de ebeveyn –çocuk ilişkisi açısından çok önemlidir. Bu noktada önemli olan annenin çocukların yetiştirilmesindeki değişmeyen rolüne, babanın artan oranda katılımının sağlanabilmesidir. Çocukların sorumluluklarının paylaşılmasındaki bir diğer önemli etken de, ebeveyn rollerinde esnekliğin sağlanabilmesidir. Yetiştirmede benzer amaçlara sahip ebeveynlerin kalıplaşmış ebeveyn rollerinin yerine, birbirlerini tamamlayıcı esnek rolleri paylaşabilmeleri de önemlidir.

Pek çok ebeveyn, özellikle de anneler, çocuk bakımı sorumluluklarını yerine getirebilmek için gönüllü olarak part-time çalışmayı tercih edebilirler. Bunun yanında, ebeveynler farklı çalışma programları ayarlayarak, her zaman evde çocuğa bakacak birinin olmasını sağlayabilirler. Farklı vardiyalarda çalışan eşler, çocuklarına evde kendileri bakarak bu sorumluluğu paylaşmalarına rağmen, bu tür çocuk bakımı, eşlerin birlikte oldukları zamanı ve bir aile olarak birlikte geçirecekleri zamanı ve aktiviteleri kısıtlamaktadır.

* Sosyal destek

Sosyal destek, kişinin temel sosyal ihtiyaçlarının başka bireylerle etkileşim sonucunda tatmin edilmesidir. Bu temel ihtiyaçlar ise, sevgi, ait olma duygusu, kişiliği bulma, güvenlik ve onaylanmadır. Bu tür sosyal ihtiyaçların giderilmesi çalışanların fiziksel ve ruhsal sağlıklarını etkileyen olumlu bir faktördür. Aile üyeleri ve arkadaş grupları ile yakın ilişkiler çalışan bireylerin streslerini azaltmada yardımcı olmaktadır. Kısaca, sosyal destek gerilimin ortaya çıkmasını ve etkilerini çeşitli şekilde azaltabilmektedir.
Şirketlerin iş – özel yaşam dengesine yönelik yaklaşımları ve
aile dostu (family - friendly) politikalar

Çalışanın yaşadığı iş-aile çatışması şirketler için ciddi maliyet demektir. Şirketlerin iş-özel yaşam dengesini sağlamaya yönelik yetersiz uygulamaları, çalışanın iş performansını düşürür, işe devamsızlığı arttırabilir, yüksek işgücü devrine neden olabilir, işe ve organizasyona bağlılığı azaltarak verimliliği de düşürebilir.

Çalışanlarının aile sorunlarına yönelik uygulayacağı politikalar hiç kuşku yok ki, şirketin kendi verimliliğini olduğu kadar, piyasada çizeceği bir imaj için de çok önemlidir. Uygulanacak aile dostu politikalarla; 1) çalışanlarının ailevi ihtiyaçları karşılanabilir, 2) iş eğitiminin devamını sağlanır, 3) problem çözmede çalışanların katılımı artar, ve 4) şirket yönetimi sosyal sorumluluğunu yerine getirmiş olur.

Bir kadın sorunu değil, çalışan sorunu

Böylece, işletme tarafından önceleri “bir kadın sorunu” olarak görülen çocuk bakımı, giderek bir çalışan sorunu olarak kabul edilirken, artık çalışan ebeveynlerin iş ve ebeveyn rollerinin uyumunu sağlamak kaçınılmaz olmaktadır. İşyerinde iş-özel yaşamı dengelemeye yardımcı olan politika ve uygulamalar, çalışanın daha yüksek iş doyumu, artan işe bağlılık, daha yüksek verimlilik ve daha düşük devir oranıyla pozitif ilişkilidir.

Tablo 2: Çalışanın Yaşam Evreleri ve Aile Dostu Politika ve Programlara
Bazı Örnekler