Fazla Çalışma

Avukat Hasan Erdem
İş Hukuku Danışmanı/Bilirkişi

 

Bu ayki yazımızda, sizlerden gelen istek üzerine, en çok karşılaşılan ve her zaman gündemindeki yerini koruyan konulardan biri olan yasal çalışma süreleri ile bu sürelerin aşılması durumlarında gündeme gelen fazla çalışma konusuna değineceğiz.

İş Yasası’nda Çalışma Süreleri Nasıl Belirlenmiştir?

4857 sayılı İş Yasası’nın 63. maddesi uyarınca, genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Haftalık çalışma süresinin yanı sıra, yasada günlük çalışma süresi de günlük onbir saat olarak belirlenmiştir.

Ayrıca, saat 20.00 ile 06:00 saat dilimine denk gelen zaman gece süresi olarak tanımlanmış olup, gece çalışma süresi de yedibuçuk saattir. Çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir vardiyanın çalışması da gece çalışması olarak sayılır.

Ara Dinlenmeleri Nasıl Düzenlenmiştir?

Ara dinlenmesi İş Kanunu'nun 68.maddesinde düzenlenmiş olup ara dinlenme süresi, günlük çalışma süresine göre kademeli bir şekilde belirlenmiştir.

Buna göre dört saat veya daha kısa süreli günlük çalışmalarda ara dinlenmesi en az onbeş dakika,

Dört saatten fazla ve yedibuçuk saatten az çalışmalar için en az yarım saat ,

Günlük yedibuçuk saati aşan çalışmalar bakımından ise en az bir saat olmalıdır.

Bu süreler asgari olup, aralıksız verilmelidir. Ancak, bu sürelerin, iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralıklı olarak kullandırılması mümkündür. Ayrıca işyerinde ara dinlenmeler çalışanlara aynı zamanda kullandırılabileceği gibi, değişik saatlerde de kullandırılabilir.

Ara Dinlenmesi Çalışma Süresinden Sayılır mı?

Ara dinlenmeleri, çalışanın yemek, içmek gibi fiziksel ihtiyaçlarını giderdiği ve arta kalan sürede serbest zaman olarak kullandığı dinlenme süresi olarak tanımlandığından; çalışma süresinden sayılmaz.

Fazla Çalışma Nedir?

İş Yasası uyarınca, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma dediğimizde, genel olarak akla gelen ve yaygın olarak kullanılan fazla çalışma bu şekilde gerçekleşen çalışmalardır. Bu kapsamda fazla çalışmayı, ara dinlenmeleri hariç, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalar oluşturur. Ancak, haftalık kırkbeş saati geçmemekle birlikte günlük onbir saatlik çalışma sınırının ve/veya gece çalışma süresi olan yedibuçuk saatin aşılması halinde de fazla çalışma oluşur. Turizm, güvenlik ve sağlık işlerinde gece çalışması yedibuçuk saatlik süreyle sınırlandırılmadığından, belirtilen işkollarında çalışanlar için gece çalışma süresinin onbir saat olduğunun kabulü gerekir.

Zorunlu nedenlerle fazla çalışma ise, bir arıza sırasında veya bir arızanın mümkün görülmesi halinde, yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması durumunda, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile çalışanların hepsi veya bir kısmına yaptırılan çalışmalara denir.

Olağanüstü hallerde fazla çalışma, seferberlik sırasında yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde, seferberlik süresini aşmamak şartıyla lüzum görüldüğünde, Bakanlar Kurulu tarafından günlük çalışma süresinin, çalışanın en çok çalışma gücüne çıkarılması ile gerçekleştirilen fazla çalışmaya denir.

Fazla Süreli Çalışma Nedir?

İşyerinde sözleşmelerle veya toplu iş sözleşmesi veya personel yönetmeliğiyle haftalık çalışma süresinin kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda, haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla süreli çalışmalardır.

Fazla Süreli Çalışma ve Fazla Çalışma Ücretleri Nasıl Belirlenir?

Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla süreli çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.

Fazla çalışmalarda, ise her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesiyle ödenir.

Çalışma süresi ve fazla çalışma belirlenirken, ara dinlenmelerinin çalışma süresinden düşülerek fiili çalışmanın belirlenmesi gerekir. Bu kapsamda, haftalık kırkbeş saati aşan süreler için (çarpan 1,5) yüzde elli zamlı ücret ödenmekle birlikte, haftalık kırkbeş saati aşmamasına rağmen gece süresinde yedibuçuk saati aşan veya gündüz süresinde onbir saati aşan çalışmalar içinde Yargıtay kararları uyarınca (çarpan 0,5) yüzde elli oranında ilave ücreti ödenmesi gerekir.

Serbest Zaman Düzenlemesi Nedir?

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan çalışan isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta serbest zaman kullanımının çalışanın talebine bağlı olması, fazla çalışma yaptıran işverenin fazla çalışma ücretinin karşılığını tek taraflı olarak serbest zaman kullanımına dönüştüremeyeceğidir. Öte yandan, serbest zamanın fazla çalışmanın geçekleşmesini takip eden altı ay içinde, çalışma sürelerinde ve ücreti de kesinti olmadan çalışana kullandırılması gerekmektedir.  

Fazla Çalışma Yapılamayacak İşler Nelerdir?

İş Kanunu ve Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği uyarınca, bazı işlerde fazla çalışma yapılması yasaklanmıştır.

Bu kapsamda, sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde, gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde, maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında fazla çalışma yaptırılamaz.

Fazla Çalışma Yaptırılmayacak Çalışanlar Kimlerdir?

Mevzuatımızda fazla çalışma yapacak kişiler bakımından iş ayrımım yapılmaksızın da sınırlama bulunmaktadır. Bu doğrultuda öncelikle 18 yaşını doldurmamış çalışanlara fazla çalışma yaptırılması yasaklanmıştır.

Bunun yanı sıra, hamile ve emzirme izni kullanan çalışanlara fazla çalışma yaptırılamaz. Ayrıca mahiyeti ve düzenlenme kapsamı itibariyle kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan kişilere de fazla çalışma yaptırılması mümkün değildir.

Ayrıca, fazla çalışmayı kabul etmiş olsa bile çalışanın sağlığının fazla çalışma yapmaya elvermediğini, işyeri hekimi veya SGK hekiminin, raporu ile belgelemesi halinde çalışana fazla çalışma yaptırılamaz.

Fazla Çalışma İçin Çalışanın Onayı Gerekli midir?

Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için çalışanın onayı gerekli değildir.

Ancak bunun dışındaki fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için çalışanın yazılı onayının alınması gerekir.

Yönetmelik uyarınca işveren tarafından bu onay her yılbaşında çalışanlardan yazılı olarak alınması ve çalışanın özlük dosyasında saklanması gereklidir.

Çalışanın fazla çalışma yapmaya onay vermemesi halinde ise, çalışan fazla çalışma yapmaya zorlanamaz. Ancak çalışanın bu onayı vermesine rağmen, yasal sınırı aşmayan fazla çalışmaya gelmemesi devamsızlık kapsamında sayılır.

Fazla Çalışma Yapılmasının Sınırı Nedir?

İş Kanununun 41.maddesinde yazılı olan “fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamayacağı “şeklindeki hükümdür. Ancak bu sınırlamaya rağmen çalışanın daha fazla çalıştırılması halinde, bu çalışmalarının karşılığı olan fazla çalışma ücretinin de ödenmesi gerektiği açıktır. Yasadaki sınırlamanın gayesi çalışanın korunmasıdır.

Çalışan Tarafından Fazla Çalışma Nasıl İspat Edilir?

Çalışan fazla çalışma yaptığını iddia ettiği takdirde, iddiasını ispatla yükümlüdür. Fazla çalışmanın ispatı açısından işyeri kayıtları, işyerine giriş çıkışı gösteren belgeler, kart sistemleri işyeri yazışmaları, iş programları delil olarak kullanılabilir.  

Ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödenmesi bulunmadığı takdirde çalışan, tanıkla dahi fazla çalışma iddiasını ispat edebilir.

Ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödemesi bulunmakta ve bordrolar imzalı ise veya bordro tahakkukları banka kanalıyla ödenmekte çalışan da çekince ileri sürmeksizin ödemeleri almakta ise, çalışanın bordroda görünenden daha fazla çalışma yaptığını ancak yazılı belge ile kanıtlaması gerekmektedir. Yazılı belge olarak, işe giriş çıkış kayıtları, kart okumaları, görevlendirme yazıları sayılabilir. Bu durumda çalışan fark fazla çalışma ücretini talep edebilir.

Fazla Çalışma Ücreti Alacağından İndirim Yapılır mı?

Fazla çalışma ücretinin uzun bir hizmet süresi için hesaplanması ve miktarın yüksek çıkması halinde, hastalık mazeret, izin gibi nedenlerle, çalışılamayan günlerinde bulunacağı gerekçesi ile tanık anlatımları uyarınca ispatlanan fazla çalışma ücreti alacağından indirim yapılmaktadır. Ancak, fazla çalışmanın tanık anlatımları yerine, yazılı belgelere ve işveren kayıtlarına dayanması durumunda, indirim yapılmamaktadır.

Fazla Çalışma Ücreti Aylık Ücrete Dahildir Şeklindeki Düzenlemeler Geçerli midir?

Fazla çalışma ücretinin aylık ücrete dahil edilebileceğine ilişkin olarak yasada bir düzenleme yer almamaktadır. Söz konusu uygulama, Yargıtay kararlarında yer bulmaktadır. Yargıtay tarafından, iş sözleşmelerinde fazla çalışma ücretinin aylık ücrete dahil olduğu yönündeki düzenlemeler yıllık ikiyüzyetmiş saatlik fazla çalışma sınırı ile bağlı kalınarak kabul edilmektedir.

Ancak, yıllık ikiyüzyetmiş saatlik fazla çalışmaya denk gelen fazla çalışma ücretinin kök ücretten ayrıştırılması halinde kök ücretin asgari ücretin altına düştüğü durumlarda söz konusu hüküm geçersizdir.

Söz konusu düzenleme yargı tarafından çalışanın fazla çalışma ücreti talepli dava açması halinde kabul edilerek, yıllık ikiyüzyetmiş saat fazla çalışma ücreti ödemesi göz önüne alınmaktadır. Ancak, ÇSGB Denetçileri tarafından,düzenlemenin geçerli sayılabilmesi için, iş sözleşmesinde ücretin saat bazlı belirtilmesi, bordroda ay bazında sözleşmedeki fazla çalışmanın hesaplanarak toplam ücretin tahakkuk edilmesi gibi kriterler aranmaktadır.

Primle Çalışan, Tanıtım Elemanları – Satış Temsilcileri Fazla Çalışma Ücretine Hak Kazanır mı?

Son döneme kadar Yargıtay tarafından belli hedeflerin gerçekleşmesine bağlı olarak prim karşılığı çalışanlar açısından prim ödemelerinin fazla çalışma ücretini karşılayıp karşılamadığı araştırılarak, fazla çalışma ücreti hesaplaması yapılarak, çalışana ödenen satış priminin fazla çalışma ücreti ile karşılaştırılarak, arada fark bulunması halinde fark ücretin ödenmesi gerektiği belirtilmekteydi. Ancak, son dönem kararları bu tarz bir mahsuplaşma yerine, kişilerin çalıştıkça primlerinin artacağı, bu nedenle fazla çalışma ücretinin zamlı olarak (1,5 kat) değil, sadece fazla çalışma ücretinin yüzde elli zam farkının hesaplanması gerektiği yönündedir.

Üst Düzey Yöneticiler Fazla Çalışma Ücreti Talep Edebilir mi?

Genel olarak işyerinde üst düzey konumda çalışanların, görev ve sorumluluklarının gerektirdiği ücretinin ödenmesi durumunda, ayrıca fazla çalışma ücretine hak kazanamayacakları kabul edilmektedir.

Ancak, üst düzey yöneticinin kendisine görev ve talimat veren bir yönetici ya da şirket ortağının direktifleri doğrultusunda çalışması halinde, kendisinin çalışma gün ve saatlerini belirlemediği ve bu doğrultuda, üst düzey yöneticinin (yıllık ikiyüzyetmiş saatlik) yasal sınırı aşan çalışmaları için fazla çalışma ücreti talep hakkı bulunduğu kabul edilmektedir. Üst düzey yöneticiye işveren tarafından fazla çalışma yapması için açık bir direktif verilmemesi ve çalışma saatlerini kendisinin belirlemesi halinde ise, üst düzey yöneticinin fazla mesai ücreti talep edemeyeceği kabul edilmektedir.

Kısmi Süreli (Part-time) Çalışmada Fazla Çalışma Olur mu?

Kısmi süreli çalışma işyerindeki normal çalışmanın 2/3 oranına kadar yapılan emsal çalışma olarak tanımlanmış olup, kısmi süreye ilaveten yapılacak çalışma tam süreli çalışmaya doğru yönlenme anlamına gelebilecektir. Bu durumda, sigorta prim ödeme gün sayısı, tazminatlara ve yıllık izne esas kök ücretin düşük kalması gibi çalışan aleyhine durumlar oluşturabilecektir. Bu doğrultuda, Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin 8. Maddesi kapsamında kısmi süreli çalışanlara fazla çalışma ve fazla süreli çalışma yaptırılamaz.

Denkleştirme İle Çalışanlarda Fazla Çalışma Ücreti Ödenir mi?

Çalışan ve işveren tarafların yazılı anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerinde haftanın çalışılan günlerine günde onbir saati aşmamak koşuluyla farklı şekilde dağıtıldığında denkleştirme söz konusu olur. Bu durumda, fazla çalışılan iş haftası veya haftaları ile daha az sürelerle çalışılan haftalar denkleştirilerek çalışılması gereken toplam normal süreyi aşılmadan çalışma düzenlenir. (Örneğin ilk iki hafta atmışar saat sonraki iki hafta otuzar saat çalışarak ortalamada kırkbeş saat çalışılması)

Bu durumda günlük çalışma süresi onbir saat aşılmamak kaydıyla yapılan denkleştirmelerde fazla çalışma söz konusu olmaz. Ancak onbir saatlik süreyi aşan çalışmaların denkleştirmeye tabi olmayarak zamlı fazla mesai ücret ödenmeli veya serbest zaman kullandırılmalıdır.

Fazla Mesai Alacağı İçin Zamanaşımı Nedir?

Fazla çalışma ücreti alacağı, ücret nev’i alacak olduğundan beş yıllık zaman aşımına tabidir. Zamanaşımı fazla çalışma ücretine hak kazanıldığı tarihten itibaren işlemeye başlar.

Soru ve görüşleriniz için
www.erdem.av.tr
bilgi@erdem.av.tr

 

 

Paylaş: