Çalışanın Gebelik, Doğum ve Evlat Edinmeye Bağlı Yeni Hakları

 İş Hukuku Danışmanı/Bilirkişi
Avukat Hasan Erdem

Bu yazımızda; gebelik, doğum, evlat edinme ve emzirme izinlerine bağlı olarak çalışanların hakları ile 6663 sayılı Yasa’yla yapılan ve 10.02.2016 tarihinde yürürlüğe giren düzenlemelerin getirdiği değişiklikler, düzenleme öncesi oluşan durum ile birlikte değerlendirilecektir.

--Doğum izni süresi ne kadardır?
Doğum izni süresi doğum öncesi ve sonrası olarak bölünerek kullanılabilir mi?

Yasal düzenleme öncesi ve sonrasında gebe kadın çalışanlara doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam onaltı haftalık doğum izni süresi verilmektedir. Bu süre çalışılmış gibi sayılmakta ve çalışan SGK’dan geçici iş görmezlik ödeneği almaktadır. Kadın çalışanın gebeliğinin çoğul olması halinde ise doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre daha eklenmektedir.

Öte yandan, kadın çalışanın, sağlık durumunun uygun olması halinde, doktorun onayı ile kadın çalışan isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar işyerinde çalışabilmekte ve böylece kalan süreyi doğum sonrası kullanabilmektedir. Bir diğer anlatımla toplamda onaltı hafta olan doğum izni hamile çalışanın doğum öncesi üçüncü haftaya kadar çalışması halinde doğum sonrası onüç hafta doğum izni kullanabileceği anlamını taşımaktadır. Erken doğum halinde ise, doğumdan önce kullanılamayan doğum izni süreleri, doğum sonrası sürelere eklenmek suretiyle kullandırılır.

--Doğum sonrası kadın çalışan ve üç yaşından küçük çocuğu evlat edinen çalışanların
ücretsiz izin talep hakkı nedir?

Doğum izni sonrası kadın çalışanın altı aya kadar ücretsiz izin talebinde bulunma hakkı vardır. Bu durumda, çalışanın talebi üzerine, işverenin kabul şartına bağlı olmaksızın ücretsiz izin kullandırılmak zorundadır. Ancak bu durumda kadın işçi ücrete hak kazanmayacağı gibi bu sürenin de hizmet süresinden sayılması söz konusu olmamaktadır. Yeni yasal düzenleme uyarınca bu izin, üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinme hâlinde eşlerden birine veya evlat edinene de verilir.

--Gebe ve doğum yapmış kadınlar gece çalıştırılabilir mi?

Gebe çalışanların çalışma koşulları incelendiğinde, kadın çalışanların, gebe olduklarının sağlık raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar geçen sürede gece çalışmaya zorlanamazlar. Ayrıca yeni doğum yapmış kadın çalışanın ise doğumu izleyen bir yıl boyunca gece çalıştırılması yasaktır.

--Çalışma süresi açısından gebe veya emziren çalışanların çalışma süreleri ne kadardır?

Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelikte, gebe veya emziren çalışanın günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamayacakları, hüküm altına alınmıştır.

Bunun yanı sıra, emziren çalışanlara İş Yasası uyarınca günde bir buçuk saat emzirme izni kullandırılması zorunlu olup, bu süre çalışma süresinden sayılmaktadır. Emzirme izninin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını çalışan kendisinin belirleme hakkı bulunmaktadır.

Bu durumda (haftanın beş günü) ara dinlenmeleri hariç günde fiilen dokuz saat çalışılan bir işyerinde gebe çalışanın günde en çok yedibuçuk saat çalıştırılması doğum sonrası ise emzirme sürecinde günlük yedibuçuk saat fiili çalışma sınırından (çalışma süresinden sayılan) günlük birbuçuk saat emzirme izninin düşülmesiyle altı saat fiili çalışması söz konusu olacaktır. Gebe veya emziren kadın çalışanların (haftada beş işgünü çalışılan bir işyerinde) bu nedenle az çalıştığı gerekçesiyle haftanın altıncı günü ilave çalıştırılarak çalışma süresinin telafi edilmesi şeklindeki bir bakış açısı yasal düzenlemeye aykırı olacaktır.

Yeni değişiklik ile gelen ilave düzenlemeler;

Doğum yapan çalışanın yanı sıra, tercihe göre eşinin bazı haklardan faydalanması ve üç yaşından küçük bir çocuğu evlat edinen çalışanların da benzer bazı haklardan faydalanması, kısmi süreli doğum izni, ilköğretime kadar olan süre için kısmi süreli çalışma hakkı, 6663 sayılı Yasa’yla ilave olarak mevzuatımızda yer almaya başlamıştır.

--Doğumda veya doğum sonrasında annenin ölümü hâlinde ne olur?

Öncelikle, yeni yasal düzenleme ile, doğumda veya doğum sonrasında annenin ölümü hâlinde, çocuğun hayatta olması kaydıyla doğum sonrası kullanılamayan doğum izni süresinin, babaya kullandırılması düzenlenmiştir.

--Evlat edinme halinde analık hali izni nedir?

Yeni yasal düzenleme uyarınca üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden birine veya evlat edinen çalışana, evlat edinilen çocuğun aileye fiilen teslim edildiği tarihten itibaren sekiz hafta analık hâli izni kullandırılacaktır. Bu durumda, analık iznini evlat edinilen ailedeki erkek veya kadın çalışandan birinin kullanmasının mümkün olduğu gibi bekar çalışanın evlat edinmesi halinde de analık izni kullanabileceği görülmektedir.

--Ücretsiz izne ilişkin yeni düzenleme nasıldır?

Yeni yasal düzenleme uyarınca, analık izninin bitimini müteakip kullanılacak olan kısmi süreli iznin, kısmi süreli doğum izni olarak adlandırılmasının yerinde olduğunu düşünmekteyiz. Çalışan tarafından kullanılan onaltı haftalık analık izninin bitiminden itibaren çocuğunun bakımı ve yetiştirilmesi amacıyla ve çocuğun hayatta olması kaydıyla kadın işçi ile (üç yaşını doldurmamış çocuğu) evlat edinen kadın veya erkek işçilere istekleri hâlinde,

Birinci doğumda ………... Altmış gün,
İkinci doğumda .……….. Yüz yirmi gün,
Sonraki doğumlarda ………... Yüz seksen gün,

süreyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar, kısmi süreli ücretsiz izin verilmesi, çoğul doğum hâlinde bu sürelere otuzar gün eklenmesi yeni düzenlemede yer almaktadır.

--Çocuğun engelli doğması hâlinde kısmi süreli doğum izni süresi ne kadardır?

Çalışanın çocuğunun engelli doğması halinde ise; doğum izni sonrası kullanılacak olan kısmi süreli doğum izni süresi üç yüz altmış gün olarak uygulanacaktır.

--Ücretsiz doğum izni esnasında süt izni kullanılabilir mi?

Yukarıda tanımlanan altı aylık ücretsiz izin ve ayrıca tanımlanan kısmi süreli (altmış gün- yüzyirmi gün-yüzseksen gün-üçyüzaltmış gün) izin sürelerinde süt iznine ilişkin hükümler uygulanmayacaktır.

--Belirtilen izinlerin dışında yeni doğan çocuğun ilköğretime başlamasına kadar geçen süre için kısmi süreli çalışmak mümkün müdür?

Yukarıda belirtilen doğum izinlerinin bitiminden sonra, çocuğun ebeveynlerinden biri ilköğretim çağının başladığı tarihi takip eden ay başına kadar, kısmi süreli çalışma talebinde bulunduğunda talebin işveren tarafından karşılanması zorunludur. Söz konusu talep, işveren tarafından geçerli fesih nedeni sayılamayacaktır.

--Yeni doğan çocuğun ilköğretime başlamasına kadar geçen süre için kısmi süreli çalışan ebeveyn bunu daha önce sona erdirebilir mi?

Yeni doğan çocuk için doğum izinleri sonrası ilköğretim çağının başladığı tarihi takip eden ay başına kadar, kısmi süreli çalışma talebinde bulunan ve talebi üzerine kısmi süreli çalışmasını sürdüren işçi, süresinden evvel eski tam zamanlı çalışmasına dönebilir. Ancak, tam zamanlı çalışmaya dönüş sonrası çalışan aynı çocuk için bu haktan tekrar faydalanmak amacıyla yeniden kısmi süreli çalışmaya dönemez. Tam zamanlı çalışmaya geri dönmek isteyen çalışan işverenine bunu en az bir ay önce yazılı olarak bildirmek zorundadır.

--Yeni doğan çocuğun ilköğretime başlamasına kadar geçen süre için kısmi süreli çalışan işçi yerine işveren başkasını çalıştırabilir mi?

Yeni doğan çocuk için, doğum izinleri sonrasından çocuğun ilköğretim çağının başladığı tarihi takip eden ay başına kadar olan sürede, kısmi süreli çalışan işçi yerine işveren başka bir işçiyi kısmi ve belirli süreli olarak istihdam edebilir. Söz konusu haktan faydalanan ve kısmi süreli çalışan işçinin tam zamanlı çalışmaya başlaması durumunda yerine işe alınan işçinin iş sözleşmesi kendiliğinden sona erecektir.

--Doğum izinleri sonrası ilköğretim çağına kadar kısmi süreli izin hakkından kimler faydalanabilir?

Doğum izinleri sonrası ilköğretim çağına kadar kısmi süreli izin hakkı sadece anneye tanınmamış olup, doğumun gerçekleştiği ailedeki ebeveynlerden herhangi biri bu haktan faydalanabilecektir. Ancak anne ve babadan birinin çalışmaması hâlinde, çalışan eş kısmi süreli çalışma talebinde bulunamayacaktır.

Ayrıca, belirtilen hak kapsamında hangi sektör veya işlerde kısmi çalışma yapılabileceği ile uygulamaya ilişkin usul ve esaslar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle belirlenecektir.

--Doğum izinleri sonrası ilköğretim çağına kadar kısmi süreli izin hakkından evlat edinenler de faydalanabilir mi?

Üç yaşını doldurmamış bir çocuğu eşiyle birlikte veya münferiden evlat edinenler de çocuğun fiilen teslim edildiği tarihten itibaren aynı koşularla ve eşlerin her ikisinin çalışıyor olması koşulu ile bu haktan faydalanabileceklerdir.

--Doğum izinlerini kullanan çalışan izin süresinde ödeme alabilecek midir?
Doğum izinleri hizmet süresinden sayılacak mıdır?

Onaltı haftalık doğum iznini kullanan çalışan SGK’ dan bu süreye ilişkin geçici iş görmezlik ödeneceği alabilecek ve bu süre çalışma süresinden sayılacaktır.

Altı ay ücretsiz izin kullanan çalışan bu süre içinde ücret ve sosyal hak ödemelerinden faydalanamayacağı gibi bu süre çalışma süresinden sayılmayacaktır.

Yeni yasal düzenleme uyarınca, Çalışan tarafından kullanılan onaltı haftalık analık hâli izninin bitimi sonrası (birinci doğumda altmış gün, ikinci doğumda yüz yirmi gün, sonraki doğumlarda ise yüz seksen gün) süreyle kullanılması öngörülen, kısmi süreli doğum izni süresince, çalışan kısmi süreli çalışma ücretini işverenden alacak, kalan kısmi süre için ise ödenek alabilecektir. Ayrıca yasa da aksine aykırı bir hüküm yer almadığından bu süreler hizmet süresinden tam günlü olarak sayılacaktır.

Tüm bu izinler sonrası ilköğretim çağına kadar yapılacak olan kısmi süreli çalışmada ise sadece çalışmaya bağlı olarak işverenden kısmi süreli çalışma ücreti alınacak çalışanın izni SGK’ na kısmi süreli olarak bildirilecektir. Kısmi sürenin mahiyeti nazara alındığında da bu dönem için, kıdeme esas çalışma süresinin kısmi süre üzerinden belirlenmesi gerekecektir. Ancak, bu çalışmada bulunanların genel sağlık sigortası primi sigortalı ve işveren yükümlülüğünde herhangi bir değişiklik yapılmaksızın sigorta primine esas aylık kazancın tamamı üzerinden ödenecektir.

--Doğum ve evlat edinme sonrası yarım çalışma ödeneğinin miktarı nedir?
Yarım çalışma ödeneğinden yararlanma koşulları nelerdir?

Doğum ve evlat edinme sonrası yarım çalışma ödeneğinin günlük miktarı, günlük asgari ücretin brüt tutarı kadardır. Doğum ve evlat edinme sonrası yarım çalışma ödeneğinden yararlanılabilmesi için işçinin adına doğum veya evlat edinme tarihinden önceki son üç yılda en az altıyüz gün işsizlik sigortası primi bildirilmiş olması gerekmektedir. Bunun yanı sıra çalışanın haftalık yasal kırkbeş saatlik çalışma süresinin yarısı kadar fiilen çalışması ve doğum ve evlat edinme sonrası analık hâli izninin bittiği tarihten itibaren otuz gün içinde Kuruma yarım çalışma belgesi ile başvuruda bulunulması gerekmektedir.

Yeni düzenleme ile evlat edinen ve çocuk sahibi olan çalışanın haklarında bir artış söz konusu olmakla birlikte, ilerleyen dönemde kadın çalışan sayısını ne şekilde etkileyeceği zaman içinde ortaya çıkacaktır.

Soru ve görüşleriniz için
www.erdem.av.tr